علم سنجي چيست؟
علم سنجي يكي از رايج‌ترين روشهاي ارزيابي فعاليتهاي علمي است كه در روسيه پديد آمد و به دنبال مطرح شدن آن دانشمندان برجسته‌اي از تعداد مقالات علمي به عنوان ملاكي براي مقايسه توليد علمي كشورهاي مختلف استفاده كرده‌اند .
اساس كار علم سنجي بر بررسي چهار متغير اساسي شامل مؤلفان، انتشارات علمي، مراجع و ارجاعات است. علم سنجي بر آن است كه با استفاده از بررسي جداگانه اين متغيرها يا تركيب مناسبي از آنها خصايص علم و پژوهش علمي را نمايان سازد .
علم سنجي، فن تجزيه و تحليل آماري و كمي متون علمي است. يكي از مهمترين اهداف اين علم، بنا نهادن نظامهايي از شاخص هاي توصيف كننده پژوهش در اجتماعات مختلف علمي است. انتشار مداوم و منظم چنين شاخص هايي مي تواند عنصري مفيد و كارآمد براي مديريت تحقيق و سياستگذاري و چگونگي تخصيص بودجه و امكانات در علوم باشد .
نتايج حاصل از اين تجزيه و تحليل، به تعيين ساختار جريان مدارك علمي و فرايندهاي استنادي آنها كمك مي كند. ارزشيابي كمي علوم كه منجر به باروري و توسعه مي‌شود، مي‌تواند كمك بزرگي براي مسئولان و برنامه‌ريزان باشد تا آنها بتوانند با هزينه كمتر بيشترين استفاده را از منابع مالي و انساني برده و در بهينه سازي ساختار اقتصادي ـ اجتماعي كشور موثر باشند. علم سنجي علاوه بر آنكه به دنبال جنبه‌هاي كمي علوم و تحقيقات است اقدام به اندازه‌گيري و تعيين معيارهاي جنبه‌هاي مختلف مديريتي و سازماني علوم نيز مي‌نمايد. در سطحي وسيعتر علم سنجي را مي‌توان از عوامل موثر گردش مستمر فعاليتهاي تحقيقاتي در هر زمينه علمي دانست كه مستقيما با ارزشيابي كمي علم سروكار دارد .
تعداد مولفان به عنوان يكي از شاخصهاي فعاليت علمي در كشورهاي مختلف مي‌باشد كه مي‌تواند مبنايي براي مقايسه آنها محسوب گردد .
انتشارات علمي تمامي مكاتبات و ارتباطات علمي چاپ شده را مي‌تواند شامل باشد. يكي از مجاري اساسي ورسمي انتشار علمي، مقالات مي‌باشند كه مي‌توان توزيع آنها را برحسب زمان، مكان، نوع يا مجراي انتشار وساير ويژگيها مورد بررسي قرار داد. تعداد انتشارات به عنوان عنصري اساسي در علم سنجي مي‌باشد كه مي‌تواند مبناي مقايسه‌هاي بين اجتماعات مختلف علمي و كشورها قرار گيرد. امروزه اكثر انتشارات علمي تبلور تلاشهاي گروهي تعدادي از مولفين مي‌باشند .
مراجع مورد استناد انتشارات علمي نشان دهنده منابع، خواستگاه ها وبويژه قدمت روزآمدي انديشه‌هاي گنجانده شده در اين مقالات هستند. مراجع به طور كلي نشان دهنده استنادهاي رسمي يك انتشار علمي به منابع علمي مي‌باشند .
ارجاعات به يك انتشار علمي نشان دهنده مراجع مرتبط با آن مي‌باشند، مراجع از پيشينه‌هاي نتايج علمي خبر مي‌دهند اما ارجاعات نشان دهنده نفوذ و تاثير علمي هستند. امروزه تجزيه و تحليل ارجاعات علمي يكي از مشهورترين روشهاي علم سنجي است. شهرت اين شاخص تا حدود زيادي ناشي از آن است كه ارجاعات مي‌توانند به طور كارا و موثري نقص موجود در شاخص كميت و شمارشي صرف انتشار علمي را جبران كرده و توسط عناصر كيفي مشخص اين شاخص را تكميل و آنرا كيفي نمايند
اهداف علم سنجی
1. شاخصي براي ارزيابي جايگاه تحقیقات در دانشگاه.
2. شاخصي براي ارزيابي كيفيّت تحقیقات در دانشگاه.
3. شاخصي براي ارزيابي بهره‌وري علمي دانشگاه.
4. شاخصي براي ارزيابي ميزان موفّقيّت دانشگاه در دستیابی به اهداف آموزشي – پژوهشي خود.
5. شاخصي براي شناسايي وضعيّت پيشرفت علمي دانشگاه در حوزه‌هاي موضوعي مختلف.
6. شاخصي براي شناسايي مؤثّرترين عضو هيات علمي و پژوهشگر در دانشگاه در حوزه هاي موضوعي
مختلف
شاخص‌های علم سنجی
از مهمترين اين شاخص ها كه بر مبناي شاخص استناد و تحليل استنادي شكل گرفته اند، مي توان به موارد زير اشاره كرد:
1. ضريب تأثير ( (Impact Factor
یکی از رایج ترین شاخص تحليل استنادي است كه در سال 1955 توسط گارفيلد پيشنهاد شد. شاخصي كاملاً كمي است كه براي ارزيابي مجلات و ميزان تأثير گذاري يك مجله در ارتباط با مجلات ديگر به كار مي رود و نه براي سنجش اعتبار آثار يا مؤلفان و پژوهشگران. اين ضريب نسبت استنادهاي دريافتي يك مقاله طي دو سال قبل به تعداد مقالات منتشر شده مجله طي همان دوسال است.
2. شاخص فوريت (Immediacy Index )
اين شاخص در پايان هر سال مشخص مي شود و به منظور تعيين سرعت استناد مقالات يك مجله استفاده مي شود.اين شاخص نسبت تعداد استنادات به مقالات چاپ شده يك مجله به تعداد مقالات چاپ شده در آن مجله و در همان سال مي باشد.
3. نيمه عمر استناد شده (Cited half life
نيمه عمر استناد به مجله مدت زماني است كه نيمي از كل استنادات به آن مجله به عمل آمده باشد. نيمه عمر بالاتر براي مجله مي تواند نشان دهنده ارزش ماندگاري مقالات آن مجله باشد.
4. شاخص هرش (H-index )
هرش در سال 2005 اچ ايندكس را پيشنهاد كرد. شاخص h یک پژوهشگر، شامل h تعداد از مقالات اوست که به هرکدام از آنها دست کم h بار استناد شده باشد.
5. شاخص جي (G-index )
لئو اگه در سال 2006 جي ايندكس را مطرح كرد. شاخص جي يك محقق بالاترين تعداد (g ) مقالات است كه g به توان 2 يا بيشتر به آن استناد شده باشد.
6. شاخص واي (Y-index )
بولن، رودريگز و سمپل در سال 2006 شاخصي را پيشنهاد كردند كه حاصلضرب ضريب تأثير در رتبه پیچ و در واقع حاصل ضرب کمیت در کفیت است.
7. ارزش متيو (Mathew value )
اين شاخص شكل اصلاح شده ضريب تأثير است كه در سال 2006 توسط موييج معرفي شد. ارزش متيو در يك دوره پنج ساله و در موضوعي خاص محاسبه مي شود به اين صورت كه تعداد استناداها به مقاله هاي يك مجله در يك دوره پنج ساله را به تعداد مقاله هاي همان مجله و در همان دوره تقسيم مي كند و عدد به دست آمده را با همين نسبت ها دركل حوزه مورد پژوهش اندازه گيري مي كند.
مآخذ
- فریده عصاره و دیگران. از کتابسنجی تا وب سنجی: تحلیلی بر مبانی، دیدگاه ها، قواعد و شاخص ها. تهران: کتابدار، 1388 .
ابزارهاي علم سنجي :
Web of Science : بخشي از پايگاههاي اطلاعاتي موسسه اطلاعات علمي است. مشتمل بر بيش از ده
هزار مجله معتبر علمي – پژوهشي در سطح بين المللي و بيش از 110 هزار مقالات ارائه شده در
كنفرانس هاي بين المللي با پوشش زماني از 1900 ميلادي تا كنون.
SCOPUS : بيش از 18000 مجله معتبر در رشته هاي مختلف علوم ، مقالات كنفرانس ها، پروانه هاي ثبت
اختراع را پوشش مي دهد. بازه زماني از 1996 تاكنون است.
Google Scholar : دروازه اي براي دستيابي به اطلاعات علمي موجود در وب تهيه شده توسط گو گل
اساس کار علم سنجی بر بررسی چهار متغیر اصلی شامل: گزارش‌های علمی منتشر شده،ارجاعات به
نتایج یک تحقیق علمی پس از انتشار، منابعی که در تحقیقات علمی از آنهابهره گرفته شده است، و
سابقه کاری و وابستگی موسساتی محققان و نویسندگان می‌باشند